Osmanlı Tarih ve Hukuk İstilahları Kamusu (Ciltli)

1989 Haziran'ında Osmanlı Kanunnamleri ve Hukûkî Tahlilleri adlı 11 ciltte tamamlanan hukuk külliyatının Birinci Cildini hazırlarken ve özellikle de kavram fihristi için gayret gösterirken, gördüm ki, çoğu ıstılahlar mevcut tarih ve hukuk lügatlerinde ve kamuslarında bulunmamaktadır. O zaman inşallah bu proje biterse, tamamen Kanunname metinlerine ve hatta onların ifadelerine dayanarak bir Osmanlı Tarih Lügati hazırlayayım diye hayal ettim. Bu Kamus'un doğmasına iki önemli hatıra da etkili oldu.

Birincisi: Prof. Halil İnalcık merhumun “Akgündüz Hoca! Cumhuriyet devri tarihçileri çoğunlukla Arapça bilmezler. Ayrıca başta fıkıh olmak üzere İslamî İlimlerden habersizdirler. Osmanlı Tarihinin izah ve yorumu için bunlar temel şartlardır. Bu iş, Arapça, Farsça ve İslamî İlimleri bilmeyi zarurî kılıyor. Sen bunu yapabilirsin. Gelecek nesillere temel kaynak olur.” İkincisi: Merhûm Yılmaz Öztuna, en son Osmanlı'da Harem kitabımı okuyunca beni aradı ve şöyle dedi: “Akgündüz Hoca! Eğer ömrüm yeteceğini bilsem, senin kaleme aldığın kitapları tam olarak okur ve kitaplarımı tekrar gözden geçirirdim. Bunların sonunda bir Kamus hazırlamayı unutma.”

İslamî İlimler ve özellikle İslam Hukuku incelenmeden kaleme alınacak Osmanlı Tarih Lügatleri eksik ve hatta bazıları hiç hükmünde olduğu için, biz Osmanlı Tarih Kamusu yerine Osmanlı Tarih ve Hukuk Kamusu ismini tercih ettik. Bu ikisini iç içe daireler kabul edip, çalışmamıza İslam ve Osmanlı Hukuku ıstılahlarını da ekledik. Elbette ki, bizim de hatalarımız olacaktır ve vardır. Özellikle hangi dilden geldiği konusunda eksikliklerimiz bulunacaktır. Okuma hatalarımız ve izah hatalarımız da kaçınılmazdır. Bu sebeble bütün İslam hukukçuları ve Osmanlı tarihçilerinden ve hatta bütün okuyucu ve araştırmacılardan istirhamımız, buldukları hataları tashihleriyle birlikte ve ilave edilecek maddeleri de bize hatırlatmalarıdır. İnsana ait eserler, başlangıçta mükemmel olmayacağından, bu tavsiye ve tashihlerle Kamusumuz daha da gelişecek ve büyüyecektir.

Osmanlı Tarihini Ve Hukukunu Anlamak Ve Yorumlamak İçin İslamî İlimler Ve Hele Fıkıh İlmi Zarûrîdir: “Osmanlı tatbikatı tetkik edilmeden hiçbir İslam Hukuku konusu tam olarak araştırılamaz. Yapılan araştırmalar nakıs kalır. Tam tersi daha da fecidir. Arapça ve İslam Hukuku bilinmeden yapılan Osmanlı Tarih araştırmaları ise, çoğunlukla yok hükmündedir.” Hakikatın böyle olduğunu, bu Kamusu tamamıyla mütalaa edenler idrak edeceklerdir. Mesela tarihçiler, Osmanlı vergi hukuku hakkında çoğunlukla yanılgı içindeler. Halbuki Ebüssuud Efendi, hem bütün fetvalarında ve hem de konuyla alakalı Osmanlı Kanunnameleri adlı kitabımızın Dördüncü Cildinde neşrettiğimiz Öşür Risalesi adlı Risalesinde Çift resminin harac-ı muvazzaf olduğunu ve nasıl hesaplandığını açık seçik izah etmektedir. İslam Ansiklopedisindeki bennak resmi ve Padişah maddelerinde de aynı hatalar tekrarlanmış ve maalesef müsteşriklerin ve yanlış yorumların tekrarına gidilmiştir. Merak edenler aynı maddeleri bu Kamus'daki izahlarla karşılaştırabilirler. İslamî İlimler ve özellikle İslam Hukuku incelenmeden kaleme alınacak Osmanlı Tarih Lügatleri eksik ve hatta bazıları hiç hükmünde olduğu için, biz Osmanlı Tarih Kamusu yerine Osmanlı Tarih ve Hukuk Kamusu ismini tercih ettik. Bu ikisini içi çe daireler kabul edip, çalışmamıza İslam ve Osmanlı Hukuku ıstılahlarını da ekledik.

Osmanlı Tarih Ve Hukuk Istılahları İçin Mevcut Eserler Yeterli Değil Mi? Bu soruyu da cevaplamak gerekmektedir. Konuyu ikiye ayırarak izah edelim: A) Tarih Lügatleri Tam Yeterli Değildir: Bu konuda akla gelebilecek eön önemli eserler, elbette ki, Mithat Sertoğlu'nun Osmanlı Tarih Lügati, Mehmet Zeki Pakalın'ın Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü adlı dev eseri ile son dönemlerde kaleme alınan tarih sözlükleridir. Bunlar iki açıdan yeterli değildir: Birincisi, kemiyet açısındandır. Eğer sadece Resm başlığı altındaki ıstılahları, bu mevcut lügatlerle kıyaslarsanız, bütün Osmanlı Tarih Lügatlerindeki resm ile başlayan terimler, bizim Kamus'dakilerin yarısına dahi ulaşmamaktadır. Aynı şey çoğu ıstılahlar için de geçerlidir. Bunun en önemli sebebi, Osmanlı kanunnamelerinin tamamının gün yüzüne çıkmayışıdır. İkincisi, keyfiyet ve muhteva açısındandır. Zira çift resmi, bennak resmi ve bazı maddelerdeki kafa karışıklığı ve yanlış yorumlar, çoğunda devam etmektedir. Sebebi de, Ömer Lütfü Barkan, Fuat Köprülü ve benzerlerinin temsil ettiği resmî tarih anlayışıdır. Bir de son dönemlerde telif edilen lügatlerdeki ilmî hataları nazara alırsanız, gerçekten bütün Osmanlı tarih ıstılahlarının yeniden gözden geçirilmesi zaruret haline gelmiştir. Mesela abdal kelimesi, bazı sözlüklerde ebdel kelimesinin çoğulu olarak nakledilmiştir. Halbuki Arapça bedîl kelimesinin çoğuludur. Bedîl ise, iyi, güzel ve seçkin demektir. Evliyaullah cemaa'ti manasındır. Ayrıca Anadolu'da bir Türkmen boyudur. Ayrıca sorulan soruya güzel cevap verme, ilk defa bir şeyi yapmak ve bidʻat işlemek demek olan ibdaʻ (إبداع) kelimesi ile bir kişiye sermaye vermek demek olan (إبضاع) kelimesini aynı gibi zannederek manalandırmak ciddî bir ilmî hatadır.

Mevcut Osmanlı Hukuku Kamusları Da Yeterli Değildir. Bu konuda aklımıza gelen Ömer Nasuhi Bilmenʻin sekiz ciltlik Hukuk-ı İslamiye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu adlı muhteşem eseri; Elmalılı Muhammed Yazır'ın İslam Hukuku ve Fıkıh Istılahları Kamusu isimli ilmî kitabı; içine aldıkları fıkıh terimlerini büyük bir araştrıma sonucu kaleme alan yazarların Diyanet Ansiklopedisi'ndeki fıkıh maddeleri ve elbetteki Arapça olarak telif edilen eski ve yeni eserler (Tehanevî'nin Keşşafu Istılahat'il-Fünûn adlı eseriyle, yeni müelliflerden Muhamed Kaleci'nin Muʻcemu Lügat'il-Fukaha adlı eseri gibi.). Bunların tek eksiği, Kanunnamelerde zikredilen bazı fıkhî ve kanunî tabirlerin yer almamasıdır. Daha önce de hatırlattığımız gibi, Osmanlı uygulaması incelenmeden kaleme alınan İslam Hukuku ile alakalı eserler, yok hükmünde değildir; amma eksiktir.

Osmanlı Tarih ve Hukuk Kamusu adlı bu eserimizde doğrudan iktibasda bulunduğumuz yahud özetleyerek aldığımız kaynaklar teker teker sayılmıştır.

Istılahların Kaynağı Olan Diller Ve Yazılımları: Bu konu bizi en çok yoran ve hala problemlerimizin bulunduğunu itiraf etmemiz gereken bir mevzu'dur. Maalesef bazı kelimelerin tam olarak hangi dilden geldiği konusunda emîn değiliz. Bu konuda kıymetli tarihçi ve hukukçuların gelecekteki bize lütfedip gönderecekleri tashihler ve yeni izahlar; hatta yeni ıstılah teklifleri bizi memnun edeceği gibi, eserin araştırmacılara daha yararlı olmasına vesile olacaktır.

Yer Ve Şahıs Adları: Osmanlı Tarih ve Hukuk Istılahları Kamusu adını verdiğimiz bu eserde, Osmanlı Tarihini ilgilendiren yer ve şahıs adlarına yer veremezdik. Zira bu konuda yeteri kadar kaynak bulunmaktadır. Osmanlı Tarih ve Hukuk Istılahları Kamusu adını verdiğimiz bu eserimiz, Osmanlı Tarihi ve Hukukunu yakından ilgilendirmediği müddetçe, tasavvuf ıstılahlarını ihtiva etmemektedir. Aynı şey, Osmanlı Edebiyatı, Mantık İlmi, Hadis İlmi, Tefsir İlmi ve benzeri alet ilimleriyle yüksek ilimleri için de geçerlidir. Ancak Usûl-ı Fıkıh ilminin muhtevasında yer alan Sarf, Nahiv, Belağat, Mantık, Münazara, Cedel, Hadis, Tefsir ve benzeri ilimlerle alakalı ıstılahlar bu kitaba alınmış bulunmaktadır.

Bu Kamus'tan Herkes İstifade Edebilecek Mi? Önemle belirtelim ki, bu eserden istifade edecekler farklı farklı sınıflardır:

Bütün İslam hukukçuları, fıkıh kitaplarını okuyanlar; hukukçular; ilahiyat, hukuk ve medrese talebeleri, aradıkları İslam Hukuku ıstılahlarının % 90'ını bu kitapta bulacakalardır.

Bütün tarihçiler Osmanlı ve hatta İslam tarihçileri, konuyla alakalı ıstılahların kahir ekseriyetini bu eserde bulabileceklerdir.

Bu iki grup eğer Türkçe biliyorsa, Türkçe Alfabetik sıraya göre ıstılahları arayacaklardır. Ancak Türkçe bilmeyen bütün araştırmacıların, ellerinde bütün ıstılahların sadece Osmanlıca, Farsça yahud Arapça asıllarının bulunması yeterli olacaktır. Zira kitabın sonuna koyacağımız, ıstılahların Arap Harflerine göre sıralanmış fihriste müracaat ederek, hangi sayfalarda izah edildiğini kolaylıkla göreceklerdir.

Bu eser, İslam Hukuku ve Osmanlı Tarihi hakkında merakları bulunan her seviyede insana ve özellikle öğrencilere de doğru bilgiyi aktarma açısından faydalı olacaktır.