Bir Eski Zaman Efendisi İbnülemin Mahmud Kemal

Hüseyin Vassaf'ın, büyük hal tercümesi yazarı ve dostu İbnülemin için kaleme aldığı Kemâlü'l-Kemâl birçok bakımdan mühim bir eser, kişi ve dönem merkezli olarak çok iyi inşa edilmiş kıymetli bir monografi. Kitabın altı ana bölümü var. Bunlar sırasıyla 1. Hayat-ı hususiyesi, 2. Hayat-ı diniyesi, 3. Hayat-ı ilmiyesi, 4. Hayat-ı edebiyesi, 5. Hayat-ı ictimaiyesi ve nihayet 6. Hayatı siyasiyesi'dir. İlk bölümde yer alan İbnülemin'in babası Mehmet Emin Paşa ve kardeşi Ahmet Tevfik Bey hakkındaki bilgilerin bir kısmı doğrudan İbnülemin tarafından yazılmış. Aileyi yakından tanıyan müellif bu tabloyu maharetle tamamlıyor. Üstad'ın çevresi, yetişmesi, mücerretliği, kütüphanesi, arşivi, çalışma tarzı, antika eşyaları, konağı hakkında verilen kıymetli bilgiler de portreyi ikmâl eden ilk elden bilgilerdir. Dinî hayatında İbnülemin'in Halidî Nakşîliği ile olan irtibatı hayli öne çıkmaktadır. İbnülemin'in memuriyetleri, bürokraside yetişmesi ve idari hayatıyla ilgili kısımlar aynı zamanda bir dönem tahlili; müesseselerden kişilere ve üst devlet dairelerindeki münasebet biçimlerine, himaye üslubuna, memur yetiştirme tarzına, idare tekniklerine, insan malzemesine ve iç rekabetlere dair birçok mühim bilgi, yorum ve tesbit ihtiva etmektedir. Özellikle devrin üç sadrazamı Said Paşa, Cevat Paşa, Said Halim Paşa ile Ali Emiri, Mahmud Esad Seydişehri hakkındaki malumat başka kaynaklarla ikamesi zor bilgilerdir. Bu kısımların iki dostun uzun ve planlı sohbetleri neticesinde ortaya çıktığında şüphe yoktur. Bir yazar, bir sanatkâr, bir kültür adamı olarak İbnülmin portresine ilişkin; hususiyetleri, titizliği, yer yer geçimsizliği, nekregûluğu, mûzipliği, meclisleri, insan münasebetleri, yaşama üslubuna dair de kitapta çok malzeme yer almaktadır.