19.Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840)

Osmanlı tarihi üzerinde yapılan çalışmaların ağrılık noktasını başlangıçta siyasi tarihi ve merkez teşkilatı üzerine yapılan çalışmlar teşkil ederken,zamanla bu devletin diğer yönlerininde bilinmesi için sosyal ve iktisadi tarih üzerinde de çalışılması gerekliliği ortaya çıkmıştır.Bunu takiben asılar boyu çeşitli din-dil ve ırktan insanları bir arada bünyesi içerisinde barındıran bu devletin taşra teşkilatının da incelenmesi,merkez teşkilatının bilinmeyen yönlerinin aydınlanması için bir zaruret haline gelmiştir.Bu konudaki çalışmalar ise şimdilik daha ziyade XVI.veya XVII.yüzyıllarda sınırlıdır.

Osmanlı devletinin her bakımdan en buhranlı dönemlerini oluşturan XVIII. veya XIX. yüzyıllar içerisinde siyasi,sosyal ve iktisadi tarihi üzerinde yapılan çalışmalar bir kenara konulacak olursa,taşra teşkilatının konu edinildiği çalışmalarının oldukça az olduğu söylenebilir.Bu anlayıştan hareketle klasik osmanlı düzeninde tenzimat'la öngörülen yeniden yapılanmaya geçişi belirleyen bir süreç içerisinde,Anadolu'nun siyasi ve ekonomik tarihinde önemli bir yere sahip,Diyarbakır çeşitli yönleriyle incelenmeğe çalışılmıştır.

Bu incelemede Diyarbakır'ı bir yönetim biriminin merkezi ve aynı zamanda bir kent olarak ele alıp,her yönüyle aydınlatmayı öngören bir plan uygulamaya çalışıldı.Dolayısıyla şehir incelemelerinde esas olan şehri tanıtacak fiziki,demografik,idari ve sosyo-ekomomik konular ölçü olarak anıldı.Buna ilave olarak Diyarbakır,Osmanlı dönemi boyunca Eyalet Merkezi yani Paşa Sancağı olduğu için,Eyalet ve Sancak yönetimini alakadar eden meselelere de mümkün olduğu kadar ve konu ile ilgisi gereğince yer verildi.Konunun tarihinin 1790-1840 olarak belirlenmesine rağmen,bu döneme gelinceye kadar konu hakkındaki çalışmaların daha ziyade XVI.yüzyılla sınırlı olması,bazı konuların bu yüzyıldan itibaren incelenmesini gerektirmiş ise de, genel olarak 1780-1850 yıllarını tihtiva eden 70 yıllık bır zaman diliminde başta bütün yönleriyle Diyarbakır şehri olmak üzere,buna bağlı olarak Diyarbakır eyaletinin idari ve iktisadi durumu bu inceleme ile ortaya konulmaya çalışılmıştır.